بررسی جامعه شناختی مدگرایی

مقدمه:

بر اساس شواهد تاریخی و باستان‌شناختی بیشتر از چهار میلیون سال است که انسان بر روی کره زمین زندگی می‌کند. حیات اجتماعی او در این مدت شاهد تطور و تغییر گسترده‌ای بوده است. بیشتر این تطور مربوط به دوران معاصر می‌شود، به گونه‌ای که از شگفتی‌های جوامع جدید فراربودن و سرعت بی‌سابقه تغییرات اجتماعی آن‌هاست(غفاری و ابراهیمی لویه،1383: 63) . با اندک توجهی درمی‌یابیم که تغییرات در دوران ما با چه سرعت سرسام‌آوری به وقوع می‌پیوندند.

بیشتر اوقات مردم به منظور هماهنگى با رویدادهاى در حال تغییر به فعالیت‌هایی دست می‌زنند، چرا که نظام‌های اجتماعی در وضعیت تعادل پویا قرار دارند و سازگاری هر نظام با حداقلی از تغییر در درون نظام همراه است(غفاری و ابراهیمی لویه،1383: 127). مشکلات مربوط به بیکارى و اختلاف‌هاى رو به رشد میان طبقات ثروتمند و فقیر در بیشتر کشورهاى غربى عمدتاً به این حقیقت بازمى‌گردد که همه افراد نمى‌توانند از عهده این بازآموزى‌هاى مداوم و همیشگى برآیند و می‌توان گفت زندگی بدون عادت‌ها امکان‌ناپذیر است، زیرا بسیار دشوار است که در هر موقعیت تازه‌ای در مورد عمل متناسب با آن موقعیت تصمیم‌گیری کنیم(ریتزر،1374: 361).

اسملسر به تبعات منفی تغییرات ساختاری بخصوص در جوامعی که این تغییرات شدید هستند و موجب نظام گسیختگی اجتماعی می‌شوند نیز توجه دارد، که به نظر او تغییرات ساختاری به دلایل زیر نظام اجتماعی را بر هم می‌زنند:

1-‌ تمایز : جریانی است که خواهان ایجاد فعالیت‌ها، هنجارها، حقوق و مجازات جدید، پول، منصب سیاسی و حیثیت مبتنی بر حرفه و غیره است.

2-‌ تغییرات ساختاری: در خلال دوره نوسازی بیشتر جوامع مواجه با تغییرات ساختاری نامنظم و ناموزون می‌شوند. آهنگ پرشتاب نوسازی باعث گسیختگی‌های شدیدی می‌شود.

3-نارضایتی ناشی از تعارض با روش‌های سنتی و نابسامانی گاه یکدیگر را تشدید می‌کنند (غفاری و ابراهیمی‌لویه،1383: 140).

با توجه به اینکه مُد نیز به عنوان حادثه یا فرآیندی اجتماعی، یک سری تغییرات و نتایجی را به دنبال دارد قابل تأمل بوده و نیاز به بررسی علل آن لازم می‌نماید، اهمیت اصلی بررسی علل مدگرایی به مبنای اعتقادی جامعه ما (دین اسلام) بر می‌گردد، چرا که می‌بایست تمامی برنامه‌های زندگی خود را بر پایه دستورات دینی تنظیم نماییم و این سوال مهم بنظر می‌رسد که آیا مدگرایی به عنوان تغییراتی در رویه زندگی فردی با دین و تعالیم آن هماهنگی دارد یا نه ؟! 

چون برای علمی بودن بررسی حوادث و فرآیندهای اجتماعی باید آن‌ها را از اصول حاکم بر رفتار افراد سهیم در آن حادثه یا فرآیند و یا از توصیف موقعیت آنان استنتاج نمود، لذا به بررسی علل مدگرایی در میان جوانان 15 تا 29 ساله شهر جوانرود پرداخته و 390 نفر را به عنوان نمونه انتخاب کرده و از طریق ارائه پرسشنامه به گردآوری اطلاعات اقدام نمودیم و نتایج آن را با آزمون ضریب همبستگی پیرسون مورد تحلیل قرار داده‌ایم که در آزمون‌های آماری انجام شده بر اساس فرضیه‌های تحقیق رابطه برخی از متغیرهای مستقل با متغیر وابسته معنی‌دار تشخیص داده شد و در مورد برخی هم وجود ربطه معنی‌دار تایید نگردید. از بین عواملی که با مدگرایی رابطه معنی‌داری داشته‌اند، می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:1-میزان سواد مادران 2- میزان درگیری شغلی جوانان 3- میزان رفاه اقتصادی خانواده 4- میزان درگیری شغلی پدران 5- میزان استفاده از رسانه‌هایی همچون تلویزیون و ماهواره 6- میزان تعلق دینی، همچنین موارد زیر رابطه معنی‌داری با (میزان مدگرایی) نداشته‌اند: 1- جنسیت پاسخ‌دهندگان 2- سن پاسخ‌دهندگان 3- سطح سواد پاسخ‌دهندگان 4- سن والدین 5- سواد پدر 6- درگیری شغلی مادر.

بررسی مسئله مد:

مُد پدیده‏اى است که کمابیش در میان همه اقشار جامعه وجود دارد؛ اما در این میان، جوانان و نوجوانان بیش از دیگران به «مُد» اهمیت مى‏دهند. مد را نمی‌توان به عنوان یک تغییر اجتماعی پذیرفت چرا که تغییر اجتماعی عبارتست از تغییری قابل رویت در طول زمان به صورتی که موقتی و کم دوام نباشد و بر روی ساخت یا وظایف سازمان اجتماعی جامعه اثر گذارد و جریان تاریخ را دگرگون کند(روشه، 1368 :26) و مد به رسومی اطلاق می‌شود که به گونه‌ای دوره‌ای تغییر می‌یابند (کوئن،1383: 274).

امروزه گسترش وسایل ارتباط‌جمعى و فناورى‏هاى جدید رایانه‏اى، باعث شده تا جوانان و نوجوانان به رفتارها و هنجارهاى متضاد با ارزش‏هاى جامعه خویش روآورند؛ چرا که همراه کالاى مُد شده، شیوه‏هاى رفتارى، هنجارى و ارزش‏هاى خاصى در بین جوانان و نوجوانان رونق و شیوع مى‏یابد و مد عاملى مى‏شود براى انتقال هنجار و ارزشى از جامعه‏اى به جامعه‏اى دیگر، به عنوان مثال آرایش که یکی از گونه‌های مدگرایی است را می‌توان نمود زندگی ناسالم سرمایه‌داری دانست(هنسن،رید،‌واترز،1381: 131)؛ لذا مد به عنوان حادثه یا فرآیندی اجتماعی قابل تأمل به شمار می‌روند و یک سری تغییرات و نتایجی را به دنبال دارند که این خود در رابطه مستقیم با امنیت اجتماعی و فردی قرار دارد، و اینکه برای تبیین حوادث و فرآیندهای اجتماعی باید آن‌ها را از اصول حاکم بر رفتار افراد سهیم در آن حادثه یا فرآیند و یا از توصیف موقعیت آنان استنتاج نمود، لذا ارزش و اهمیت بررسی و تحلیل موضوع مد و مدگرایی بر ما روشن می‌گردد.

تعریف مد و مدگرایی:

واژه مد در لغت به معناى سلیقه، اسلوب، روش و شیوه به کار مى‏رود و در اصطلاح، عبارت است از روش و طریقه‌ی موقت که طبق ذوق و سلیقه اهل زمان طرز زندگی، لباس پوشیدن را تنظیم می‌کند (معین،1379: 3957 و دهخدا،1377: 18115)؛ و مدگرایى آن است که فرد، سبک لباس پوشیدن و طرز زندگى و رفتار خود را طبق آخرین الگوها تنظیم کند و به محض آنکه الگوى جدیدى در جامعه رواج یافت، از آن پیروى نماید (دهخدا،1377: ج 12، 18115).

بنابراین، مى‏توان گفت: مدگرایی به تغییر سلیقه ناگهانى و مکرر همه یا بعضى از افراد یک جامعه اطلاق مى‏شود و منجر به گرایش به انجام رفتارى خاص یا مصرف کالاى به خصوصى یا در پیش گرفتن سبکى خاص در زندگى مى‏شود.

مد در تاریخ:

با نگاهی به حیات اجتماعی بشر، روشن می‌شود که پدیده مد همیشه در تاریخ بشر بوده است و منحصر به دوره معاصر نیست، با نگاهى به تاریخ ایران، در عصر سلطنت فتحعلى شاه و ناصرالدین شاه که پاى ایرانیان به فرنگ باز شد، تا عصر رضا شاه، فصل متفاوتى در مدگرایى ایرانیان گشوده شد. از آن زمان که رضا شاه، نحوه و شکل لباس پوشیدن مردم ایران را تغییر داد، تاکنون، مُدهاى مختلف در ایران رایج گردیده است(ترکاشوند ،1387: 20).

کارکردهای مد:

پیروی از مد و زیبایی‏خواهی و تنوع‏پسندی، ریشه در نهاد انسان دارد که نیازهایی چون تنوع، زیباخواهی و کمال‏جویی فطری منشا اصلی آن محسوب می‏شود. اما صورت‏های افراطی رایج این گرایش (مدپرستی) در نتیجة جهل و ناآگاهی و ضعف ارزش‏های معنوی و تبلیغات وسیع دشمنان و خودباختگی و تقلید کورکورانه از دیگران و یا آلوده شدن به رذایلی چون خودنمایی، فخرفروشی، احساس حقارت و خود کم‏بینی و... پیش می‏آید که برای افراد جامعه بسیار خطرساز است و باید از آن پرهیز کرد(سِد نژاد،  مجله دیدار آشنا، ش19).امان‌الله قرایی مقدم می‌گوید: ایجاد نشاط و شادابی، بیرون آمدن از کسالت و یکنواختی و ارضای هیجان‌ها، از پیامدهای مثبت مد است و پیامدهای منفی مدگرایی نیز، متکی شدن شدید فرد به دیگران، حتی در تعیین افکار و اعمال، تاثیرپذیری از گروه های مختلف و خدشه‌دار شدن هویت فردی خواهد بود. مد به دلیل اینکه نوعی نوآوری محسوب می شود پیامدهای مثبتی به دنبال دارد، اما زمانی که مد با هنجارهای رایج در جامعه و فرهنگ آن در تضاد باشد، تنش به دنبال خواهد داشت و تنش در نهایت به فروپاشی هنجارهای مسلط یا جایگزینی ارزش‌ها و هنجارهای جدید می‌انجامد (شبکه خبری برنا؛ 1387).

دیدگاههای جامعه شناختی در باب مد:

فرامرز رفیع‌پور ریشه مدسازی را در نابرابری‌های اجتماعی می داند(رفیع‌پور، 1380 : 178-175) اسپنسر معتقد است مد بر عکس تشریفات موجب رقابت بین اشخاص طبقات بالاتر می‌شود و در واقع نوعی تقلید ناشی از رقابت است نه تقلید ناشی از پسند وستایش (پسندیده، 1374 :36) و هومنز میگوید از میان اعمالی که شخص انجام می‌دهد، عملی که بیشتر به پاداش منجر شود احتمال تکرارش افزایش می‌یابد، لذا می‌توان گفت که اگر چه شخص ممکن است در پی مدگرایی با گروه خود درگیر شود، ولی در میان همسالان خود مورد تشویق و تأیید قرار می‌گیرد و نیز در ارتباط با جنس مخالف به موفقیت رسیده و ارزش و منزلت خود را بالاتر می‌برد و چون این موفقیت‌ها در راستای مدگرایی صورت گرفته‌اند در نتیجه این عمل(مدگرایی) بیشتر تکرار می‌شود(‌روشه، 1367 :70).

بررسی علل موثر بر مدگرایی در جوانرود:

در بررسی انجام شده بین 390 نفر از جوانان 15 تا 29 ساله شهر جوانرود، که طبق سرشماری سال 1385؛ 16064 نفر می‌باشند(مرکز آمار ایران-1385)، مشخص گردید که بیشترین تعداد پاسخ‌دهندگان(182 نفر) در گروه نیمه‌مدگرا قرار داشته‌اند، که حضور 55.9% از پاسخ‌دهندگان در دو گروه نیمه‌مدگرا(46.7%) و کاملاً مدگرا(9.2%) جالب توجه می‌باشد و با توجه به نتایج همین بررسی نکاتی مهم روشن گردیده که قابل تأمل هستند:

1) ارتباطی بین میزان مدگرایی جوانان با جنسیت؛ سن و سواد جوانان و سن والدین مشاهده نگردیده، لذا برای کنترل کارکردهای منفی مدگرایی لازم است برنامه‏هایی کلی برای جوانان (اعم از دختر و پسر) و در تمام مقاطع سنی و تحصیلی تدوین گردد و همچنین والدین عزیز می بایست با درک شرایط جدید دنیای فرزندان شان نسبت به ارضای نیازهای خاص آنان اقدام کنند و سعی نکنند دنیا را همچنان از دریچه دوران جوانی خودشان ببینند.

2) ارتباطی بین سواد پدر و مدگرایی وجود ندارد، اما بین درگیری شغلی پدر و رفاه اقتصادی با مدگرایی همبستگی مثبت وجود دارد یعنی با افزایش درگیری شغلی پدران و رفاه اقتصادی خانواده‌ها؛ میزان مدگرایی جوانان نیز افزوده می‏شود؛ در جامعه ما اکثر پدران بزرگوار وقت کمتری را در کنار فرزندانشان و برای آنان اختصاص می‏دهند که این خود موجب شده کمتر بتوانند در مسیر تربیتی آنان مؤثر شوند چرا که به علت فشار مشکلات اقتصادی زمان زیادی از روز را درگیر مشغله‏های کاری هستند، همین درگیری شغلی هر چه بیشتر شود خود موجب افزایش میزان رفاه اقتصادی خانواده می گردد که خود پشتوانه‏ای برای تأمین هزینه‏های ناشی از مدگرایی شده و اینکه مد می‏تواند وسیله‏ای جهت نشان دادن وضعیت خوب اقتصادی(پولداری) به اطرافیان، باشد.

3) ارتباطی بین شغل مادر و مدگرایی وجود ندارد، اما بین میزان سواد مادر و مدگرایی جوانان همبستگی مثبت وجود دارد، این مسئله می‏تواند ناشی از این باشد که بیش از 90 درصد مادران جامعه‏ی ما در این مقطع زمانی با هر درجه‏ی تحصیلی که باشند خانه‏دار هستند و بیشتر زمان خود را با فرزندان صرف می کنند.

4) بین درگیری شغلی جوانان و مدگرایی همبستگی منفی وجود دارد، یعنی هر اندازه درگیری شغلی جوانان بیشتر باشد تمایل آنان به مدگرایی کمتر است که ناشی از ارضای نیازهای دورنی فرد از طریق کار است.

5) بین استفاده از رسانه‏ها و مدگرایی همبستگی مثبت وجود دارد، هر قدر استفاده از رسانه‏ها بیشتر باشد جوانان تمایل بیشتری به مدگرایی پیدا می‌کنند که البته در بین تأثیر رسانه‏ها تفاوت‏هایی وجود دارد، روزنامه‏ها ، جراید و رادیو به علت محدودیت آنها در ارائه تصاویر مؤثر بر مدگرایی و اینترنت به علت محدودیت کاربرد آن در این مقطع زمانی برای جوانان جوانرود، تأثیری بر میزان مدگرایی ندارند، اما تحلیل آزمون‏های مربوط به رسانه‏ها نشان‏دهنده تأثیر مستقیم تلویزیون و ماهواره بر میزان مدگرایی در میان جوانان جوانرود است، که تأثیر ماهواره بر مدگرایی بیش از 5/2 برابر بیشتر از تأثیر تلویزیون است.

6) بین میزان تعلق دینی و مدگرایی همبستگی منفی وجود دارد، هر قدر تعلق دینی و مذهبی جوانان بیشتر باشد میزان مدگرایی آنان کاهش می‏یابد، همچنین با بررسی رابطه بین نمازخواندن و قرآن خواندن جوانان با میزان مدگرایی آنان به نتیجه‏ی مشابه می‏رسیم.

راهکارها:

1. برنامه‌ریزی متولیان فرهنگ و دین در ارتقاء کاربردی معارف اصیل اسلامی و افزایش ایمان در جوانان.
2. برنامه‌ریزی دقیق‌تر رسانه‌های ارتباط جمعی خصوصاً تلویزیون در باره مدگرایی.
3. درک دنیای جدید جوانان از طرف والدین و حضور بیشتر و مؤثرتر آنها در کنار فرزندان.
4. برنامه‏ریزی صحیح فرهنگی در مراکز تحصیلی با چشم‏اندازی درست به آینده شغلی و خانوادگی جوانان.
5. برنامه‌ریزی آموزشی مسئولین فرهنگی و علمی برای کاهش تأخر فرهنگی در زمینه‌های اینترنت و ماهواره.
6. سعی در مطابقت دادن مظاهر تمدن صنعتی و مدرن و ساماندهی مدها بر مبنای فرهنگ ملی و اسلامی.
7. توجه به تنوع طلبی زنان و برنامه‌ریزی صحیح و هدایت شده برای سوق این خصیصه به اهداف مطلوب و معقول.

سخن آخر:

همه ما به خوبى مى‏دانیم که پیروى از الگوها و مدهاى غربى و پوشیدن لباس‏هاى با آرم خارجى یا تقلید از مدل موى سر فلان بازیگر، نمى‏تواند موجب پیشرفت و ترقّى ما گردد. عوامل اصلى موفقیت در تمامى زمینه‏ها، خودباورى (اعتماد به نفس) و پایبندى به اصول اعتقادى و ارزش‏هاى اخلاقى است. تا زمانى که علم و دانش در وجود ما شکوفا نشده و زیرساخت‏هاى شخصیت ما مبتنى بر الگوهاى فرهنگ اصیل این مرز و بوم شکل نگیرد، آرایش ظاهر و تقلید از مدها و الگوهاى دیگران ، جز بحران هویت و دور شدن از اصالت فرهنگى خویشتن ، نتیجه‏اى در پى نخواهد داشت.

همان‏گونه که میل به امروزى شدن و مُدگرایى (که از ویژگى‏هاى دوران جوانى است) ، ناخواسته ما را به پیروى از الگوهاى بیگانه مى‏کشاند ، غرور و احراز هویت نیز به همین دوره سنّى اختصاص دارد. چه خوب است غرور ملى و غیرت دینى را در خویش تقویت کنیم و میل به امروزى شدن و مدگرایى را با الهام گرفتن از آموزه‏هاى تمدّن‏ساز اسلام و فرهنگ غنى دینی- ملّی خویش و متناسب با هویت فرهنگى خود، به فعلیت برسانیم. 

ادریس خسروی زاده-88/87

منابع:

1. پسندیده، محمد (1374) وجود تهاجم فرهنگی و اطلاعاتی غرب و تأثیر آن بر فرایندهای ذهنی و رفتاری دانشجویان دانشگاههای تهران- دانشگاه علامه طباطبایی.
2. ترکاشوند، علی(1387)مقاله آسیب شناسی مدهای ناهنجار و تاثیر آن بر جوانان؛ روزنامه رسالت، 2مهر، شماره6532.
3. دهخدا، على‏اکبر(1377) لغت‏نامه.تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
4. رفیع‌پور، فرامرز(1380) کند و کاوها و پنداشته‌ها.تهران: سهامی انتشارات، چاپ یازدهم .
5. ‌روشه، گی (1367) کنش اجتماعی، ترجمه: هما زنجانی‌زاده. مشهد، انتشارات دانشگاه فردوسی.

6.      روشه،گی(1368)تغییرات اجتماعی،ترجمه:منصور وثوقی.تهران: نشر نی.

7.      ریتزر، جورج(1374) نظریه جامعه‌شناسی در دوران معاصر، ترجمه: محسن ثلاثی. تهران: انتشارات علمی.

8.      سِد نژاد، سید صادق، جوانان و مدگرایی، مجله دیدار آشنا، ش19.

9.      شبکه خبری برنا-www.BornaNews.ir

10.  غفاری،دکتر غلام‌رضا؛ ابراهیمی لویه،عادل(1383)جامعه شناسی تغییرات اجتماعی.تهران:نشر آگرا؛ لویه.

11.  کوئن، بروس(1384) درآمدی به جامعه شناسی، ترجمه: محسن ثلاثی. تهران: نشر توتیا.

12.  مرکز آمار ایران،1385 .

13. معین، محمد(1379) فرهنگ فارسی. تهران: امیرکبیر، جلد سوم.
14. هنسن،جوزف و رید،ایولین و آلیس‌واترز،ماری(1381) آرایش، مد و بهره‌کشی از زنان، ترجمه: افشنگ مقصودی.تهران: نشر گل‌آذین.