تاریخچه موسیقی کردستان ومعرفی سازهای آن

موسیقی کردستان منطقه از غنی ترین و پربارتربن موسیقی های محلـــــی ایران  بشمار میرود.  مردم کردستان موسیقی را جزیی از زندگی خود میدانند و دربیشتر مراسم و آیین ها سوارکاری /سوگواری /وسوگواریهای سنتی از آن استفاده می کنند ، چنانکه موسیقی در زندگی آنها ریشـــــه ای محکـــــم وناگسستنی دارد .

 موسیقی کردستان

موسیقی این منطقه به علت همجواری با موسیقی کردستان عراق با آن هم ریشه میـــــــباشد و به  دو صورت است :

 الف : موسیقی بدون ساز

 ب : موسیقی با ساز

  الف : موسیقی بدون ساز

این نوع موسیقی بدون همراهی آلات موسیقی ، تنها با کلام همراه است وبه صورت مرثیه ویا بشکل ریتمیک خوانده میشود واشعار آن از مسایلی که در ارتباط مستقیم با مردم است حکایت میـــکند، از جمله شرح حال افراد ویا توصیف مسایل عاطفی ، هنری ، اقتصادی ، سیاسی ویا دلبستگی به کســـی یا چیزی که همگی در اشعارشان گنجانده میشود ، به این شیوه نمایش موسیقی ( هوره ) گفته میشــود.

از معروفترین این نوع موسیقی میتوان بیت / حیران / وهورا  را نام برد .

 هوره به دو بخش است :

 الف : هوره  ارکوازی که مسایل پیش گفته در آن بازگو میشود

 ب : هوره مور  به اصطلاح دیگران (لاواندن ) که در توصیف شخص از دست رفته سروده میـــشود

تاگفته نماند که هر روستا و بخش بر پایه سنت و رسوم ویژه خویش  هوره مخصوص به خود را دارد.

 ب : موسیقی با ساز

از نظر اشعار فرق زیادی با موسیقی بدون ساز ندارد تنها اشعار ، ریتمیک تر ارائه میگرد وخواننده یا سراینده تلاش دارد کلام خود را با آهنگ موزون کند وسازهایی که در آن بکار میرود از وسایل ساده  استفاده میشود مانند نی یا زلع و یا چوبهایی که درون آنها را میتراشند و تهی میکنند ،ساخت سازها در ارتباط با شرایط سنتی مردم آن منطقه شکل میگیرد . در بیشتر نقاط کردستان از ساز ( سرنا ) و ( دهل  در مراسم سوگواری خود وســـوگواری های سنتی مذهبی عاشورا وتاسوعا وغیره ) که از قدمت بسیار برخوردار است استفاده میکنند که بحالت نواختن این شیوه موسیقی ( چمری یا چمیریونه ) (سرنا ودهل ) میگویند. این حالت شور وشـــــوق مردم را برانگیخته ، آنها را تهیج وحالتهای عرفانی وروحانی آنها را تقویت ومنسجم تر میسازد . بسیــاری براین باورند که در هنگام نواختن چمری ( البته این گونه نواختن ، ریتم کاملا آرامی دارد و در برخی جاها نواختن آن بگونه ای دیگر است  و بصورت یک ملودی یه کرات نواخته میشود ) خود را بیــــشتر به گذشته ای که این پیشامد روی داده است نزدیک میبینند . موسیقی کردستان را از نظر قدمت به به دو گروه تقسیم کرده اند :

 1-   موسیقی باستانی

 2-   موسیقی ملودیک

1-   موسیقی باستانی

“ هوره “‌ ، “ مور “، “لوره“ ، “سیاوجمانه“ ، “سیاه چوبی“ ونغمه های سماعی – سنتی

 2-   ترانه های ملودیک 

 که از اشعار هجایی وگاهی عروضی تشکیل یافته است ، مانند مقام “ صمدلچکی “ ،  مقام“ ویسی “  ومقام “صمد مسگری“ .

 “ بیت خوانی “ موسیقی دیگری است که در کردستان وجود دارد ، در این نوع موسیقـــی وزن وقافیه رعایت نشده ومتشکل از یک نغمه ساده است که در وصف جنگ  ،  سرداران وشخصیتهای ملی سروده میشود .حدودا دویست داستان ملی ، مذهبی ، حماسی وعاشقـانه از بیتخوانی وجود دارد . کردستان موسیقی هر منطقه با منطقه دیگر متفاوت است مثلا موسیــــقی کردهای منطقه “مکری“ ومنطقه “ بادینانی“ تا حدودی تحت تاثیر موسیقی ترک ها وآشوریها است ولی موسیقی “اورامان“  وکردستان مرکزی کاملا بکرواصیل باقی مانده است 

 بخش شمالی مانند: میاندوآب / مهاباد / واشنویه ، موسیقی از وزن ومایه دیگری برخوردار است زیرا در هم شدن زبــان کردی وترکی در این منطقه تاثیر بسیاری  بر موسیقـــی آن نهاده است . ترانه های “ شوال “ “ وتبطال “ نمونه موسیقی این منطقه هستند که با موسیقـــی کردی دیگر نقاط تفاوت بسیاری دارد. از این مناطق بسمت جنوب ، یعنی سقز و بوکان وسردـــــشت  وسنندج موسیقی شکل دیگری بخود می گیردچنانکه حالت رزمی خود را آشکار می سازد.  ریتم موسیقی شهرهای هم مرز عراق دگرگونی فراوانی می یابد .ریتم آهنگها بیشتر عربی بوده که با اشعار کردی خوانده میشود از این نمونه میتــوان کارهای نجم الدین وکریمان کابان را نام برد. منطقه پاوه که پایین تر ( جنوب ) مناطق یاد شــده قرار دارد. مردم بیشتر از “شمشال“  که سازی استوانه ای شکل است  و صدای آن شـباهت فراوانی به نی هفت بند دارد ، استفاده میکنند . نواختن این ساز بیشتر در میان شبانان و کوه نشینان کرد رایج است ومردم پاوه به دیده احترام به این سازها مینگرند. در میان کردها ولرها حد فاصل منطقه کردســـتان ولرستان مردمانی زندگی میکنند که “ لک“  نامیده میشوند . زبان آنها امیزه ای از زبان لــری وکردی است .موسیقی شان متشکل از اشعار وسروده های خودشان است  . به اینگونه موسیقی که از ریتمهای موزون برخوردار است  “ مور “ گفته میشود .  این حالت بیشتر در نواحی میانه کرمانشاه ولرستان  به چشم میخورد. شیوه های اصیل وقدیمی موسیقی کردستان  را میتوان  “ موره “ “هوره“ “چمری“ وآهنگهای لکی نام برد که در نقاط گوناگون آن دیده میشود .

 انواع گسترده موسیقی کـــردی از جمله هوره ، شمشال ، بیت ، سیاوچمانه ، ضرب ودوزله و... از گنجینه های موسیقی مقامی ایــران محسوب میشوند ومقامهای آن نغمه های دوران کهن وعصر باستان را در خود نهفته دارند. مقامهای اصلی موسیقی دوزله وضرب عبارتند از :

 گه ریان ( گریان ) پشت پا ، فه تاح ، فه تاح پاشایی ( فتاح ، له بلان ، خان امیری ، سی جار ، شه لان درسی جار ، ره نگی ، چی پی ، سه قزی ، مه ریوانی ، مه کریانی ، لری ومهابادیها .

 سازهای کردستان

 سازهای ضربی ( کوبه ای ) : دف / دایره / دهل / طاس / دوطبله /

 سازهای بادی : نی دوزله /شمشال / نرمه نای (بالابان ) / سورنا ( تایه )/

 سازهای زهی : تنبور / تار / کمانچه /

 سازهای ضربی

 1-   دف : مخصوص خانقاهـهای دراویش است  که معمولا با اشعار مذهبی از آن استفاده میشود. معمولا هنگام خواندن اشـــــعار از سه دف استفاده میکنند .ولی در مرحله ذکر از 5 یا 6 دف استفاده میشود .معمولا دف اول توسط خلیفه ویا خواننده آواز نواخته میشود.  دف شبیه دایره ولی ضخامت کـمان آن بیشتر است ودر قسمت داخلی آن  سه ردیف حلقه فلزی آویزان است .

2-   دایره : در اکثر رقـــــص های دسته جــــــــمعی  کردی ( چوبی ) دایره نقش اصلی را ایفا میکند.قسمت داخلی بدنه دایره حلقه های فلــــــزی وجود دارد  که به آنها زنجیر میگویند .

 3-   دهل : معمولا با سرنا بکار میرود، شکل واندازه هـــــای گوناگونی دارد. متشکل از یک بدنه چوبی است که دو طرف آن از پوست بز یا گوسفند پـوشیده شده است . این ساز توسط دو قطعه چوب یکی نازک وبلند ( مخصوص سمت چپ ) ودیــــگری کلفت وکوتاه  ( مخصوص سمت راست ) نواخته میشوند . این ساز به شکل استوانه ساخته میشود بدنه آن از چوب بلوط ، چنار ویا گردو است .پر صدا ترین دهل کردستان از پوست گرگ است .

4-   طاس : مختص خانقاه است  در مراسم مخصوص دراویش وهنگام گرفتگی  ماه وخورشید ، زلزله وسیل استفاده میشود . بدنه اصلی طاس از مس ساخته مـــــیشود وروی آن پوست کشیده میشود وتوسط چوب یا تسمه چرمی یا لاستیکی بر آن کوبیــــــده میشود.

5-   دوطبله : این ساز متشکل از دو کاسه مخروطی است ازجنس برنج . طبل سمت راست را “جًره“ میگویند وپوست کاسه آن را از پوست گرگ میسازند .به طبــل سمت چپ “ نواز “ میگویند وپوست کاسه آن از پوست گوسفند وبز میباشد .

 سازهای بادی

1-   نی دوزله ( دونای ) : این ساز از قدمت بسیاری برخوردار است وازاستخوان ساخته میشود به طوریکه دو استخوان را محکم بهم می بندند وبروی هر یک از استــــخوان ها ش سوراخ ایجاد می کنند برای زبانه آن دو عدد نی کوتاه بکار میبرند . دو زله ســـــازیست که ار آن بیشتر در مجالس جشن وسرور استفاده میشود ومعمولا آن را با دایره همـــــراهی میکنند .

 2-   شمشال : یکی از رایجترین وقدیمی ترین سازهای کردستان بشــــمار می رود ودر مراسم عروسی / عزا / در رقص / نزد چوپانان / وحتی مراسم دراویش بـکار میرود .این ساز همان نی چوپانی است وغالبا از جنس فلز ساخته میشود در سطح آن شش سوراخ تعبیع شده و  از صدای گرفته  وتو دماغی برخوردار است .

 3-   نرمه نای ( بالابان ) : شبیه سرناست با این تفاوت که لوله آن کامــلا استوانه ی شکل است . دارای هفت سوراخ است که قطر هر کدام حدود شش میلیمتر است .

نرمه نای غالبا در مراسم رقص با ضرب بکار میرود وگاهی به تنهلیی نواخته میشود .

نرمه نای ازچوب آبنوس یا فوفل ساخته میشود واز سه قسمت تشکیل شده است :

1-   تنه

2-   زل

 3-   بس زل

 4-   سرنا ( تایه ) : ازمتــــداولتریت سازهای کردستان است وغالبا با همراهی دهل بکار میرود . درسطح بدنه آن هفت سوراخ جهت انگشاتگذاری تعبیه شده ودر زیر آن سوراخی به منظور تولید اصوات زیر وبم وجود دارد .

 سازهای زهی

 1-   تنبور : سازی است زهـــی / زخمه ای دسته آن بلند وبه سه تار شباهت دارد ولی دسته آن بلندتر از دسته سه تار وکاسه آن از انتهای بیشتری برخوردار است .تنبور دارای سه سیم وبر روی آن چهار پرده وجود دارد و یک اکتاو وسعت دارد .

2-   تار : سازی است  زهی / زخمــــــه ای  متشکل از دو جعبه طنینی وبهم چسبیده به نام کاسه ونقاره میباشد ودارای شش ســـــیم یا سه سیم مضاعف است . تار با مضراب نواخته میشود وسیمهای آن از جنس فلز اســــت وپرده های آن از زه یا روده ساخته میشود .

    کمانچه : سازی است زهی / آرشه ای  ، متشکل از کاسه ای بشکل کره مجوف که روی یک قسمت آن پوست کشیده شده است ودارای چهار سیم فلزی است .